Donderdag 19 maart 2020

Altruïsme in tijden van Corona

Als beeldend kunstenaar die altijd op zoek is naar voeding voor nieuwe ideeën probeer ik constant alles om me heen te duiden en zo te kneden tot bruikbare inspiratie. Ik maak geëngageerde kunst waarin ik de waan van de dag koppel aan de grotere filosofische vraagstukken. Met dat in ogenschouw genomen vind ik dit een bijzonder interessante tijd.

Zo zat ik bijvoorbeeld afgelopen dinsdag na een dagje thuis werken even lekker rustig met een boek op de bank toen ik plotseling getik hoorden. Ik kon het niet meteen plaatsen. Toen mijn blik door de kamer gleed zoekend naar waar dat getik in hemelsnaam vandaan kon komen passeerde mijn blik de klok die precies 20:00 uur aangaf. Op dat moment realiseerde ik me dat het geluid van buiten kwam. Ik keek door het raam naar buiten en zag daar een ietwat corpulente vrouw met een kort, rood, pittig kapsel en een hond midden op straat staan. Wat in mijn huiskamer klonk als getik was een vrouw die buiten in haar handen stond te klappen. O ja…natuurlijk. Ik had de aankondiging eerder die dag al gehoord. Het land zou om 20:00 uur haar waardering voor de mensen in de zorg uiten via een gebaar dat past in het land waar de meeste stille tochten ter wereld worden gelopen op jaarbasis. Niets mis mee natuurlijk. Ik vind het alleen wel weer bijzonder dat al die mensen het nodig vinden om via social media te delen dat ze ook werkelijk hebben geapplaudisseerd voor de mensen in de zorg. Natuurlijk vind ik ook dat zij een oorverdovend applaus verdienen maar als we dat allemaal vinden waarom gaan we dan niet als een blok achter ze staan op het moment dat ze massaal naar het Malieveld trekken omdat ze dagelijks voor een hongerloontje de billen van onze ouderen staan te wassen. Misschien moeten we de rest van het jaar ook met z’n allen op social media delen dat we vinden dat deze mensen wel wat extra’s verdienen. Misschien moeten we naast dat we met z’n allen onze waardering voor Rutte uitspreken omdat hij zich als zijnde onze Staatsman in zijn toespraak richting het volk ook werkelijk gedroeg als een Staatsman ook meteen even vragen of hij een extra centje over heeft voor onze zorgsector.

Bij dit gebeuren rees bij mij de vraag tot welke mate van solidariteit we in tijden van crisis in staat zijn. Darwin en Nietzsche hadden mij toch duidelijk gemaakt dat solidariteit wel ten gunste van jezelf, de groep of op z’n minst om je soort verder te helpen zou moeten dienen? In hoeverre is dat hier dus aan de orde? Laten we deze waardering blijken omdat we bang zijn dat we zelf de hulp van het zorgpersoneel nog hard nodig gaan hebben? Of ben ik nu te pessimistisch? We leven in tijden van extreem individualisme. Er is ruimte voor de graaiende, buitenproportionele bonussen innende mensen die multinationals leiden die gesteund door de overheid weinig tot geen belasting hoeven te betalen. Freud schaarde dit onder het ‘lustprincipe’. Daarnaast leven we in een extreem complexe werkelijkheid, het ‘realiteitsprincipe'. Volgens Freud zou dat realiteitsprincipe, noem het cultuur en beschaving, ervoor zorgen dat mensen die lusten en driften aan banden leggen. Bij Harvey Weinstein liet het realiteitsprincipe het overigens ongenadig afweten. Vrouwen die aan het werk wilden in één van zijn films kregen voornamelijk te maken met het lustprincipe maar het ontbreekt in deze tijd aan een groot ideologisch verhaal zoals bijvoorbeeld tijdens de Verlichting. Iets wat mensen nieuwe inzichten geeft en wat mensen met elkaar verbindt. Om deze reden wordt alle aandacht op het kleine verhaal gevestigd. Klein leed en gevoel van nationalisme nemen het debat over. Dit is koren op de molen van de populisten. Vervolgens wordt er altijd een zondebok aangewezen die verantwoordelijk is voor onze ongemakken. Is er nog een groot verhaal mogelijk nu het beschaafde leven zo onder druk staat? Als product van de evolutie blijken we slecht in staat tot het naleven van het door onszelf zo geprezen verlichte mensbeeld.

Is dit misschien een tijd waarin zo’n ‘groot verhaal’ ontstaat, waarin mensen verbonden worden? Nu de zondebok wegvalt omdat we tegenover een ongrijpbare vijand staan zijn we aan het zoeken naar een houding die onszelf als individu niet uit het oog verliest maar die ook moreel te verantwoorden is. Ik zie dus ook niet persé een volk dat iedereen wil helpen maar meer een volk dat bang is om buiten de veiligheid van de kudde te vallen. Het eerste wat we ook deze crisis de kop op zagen steken was toch het individualistisch handelen van mensen. Mensen propten hun winkelwagens zo vol dat deze wagens stuurloos werden en volgden om een voor mij nog steeds onverklaarbare reden de kudde met het inslaan van toiletpapier. Als het dierlijke instinct opkomt luistert ieder mens naar zijn of haar verlangens. Verlangen naar rijkdom en succes, verlangen naar samenzijn met mooie en succesvolle mensen, het verlangen om leuk gevonden te worden en vele vrienden te hebben. Echter gaat het mis zodra de mensen die warm lopen voor de populisten deze instincten beginnen te voelen en daar gehoor aan geven. Omdat zij in plaats van te erkennen dat ze die verlangens hebben en in plaats van toe te geven dat ze al die deugden niet hebben omdat ze lui, niet slim genoeg of gewoon pech in het leven hebben, in plaats daarvan wijzen zij die verlangens en deugden af en maken deze tot iets slechts. Deugden verwerpen louter om passiviteit te rechtvaardigen maakt je tot lid van de kudde.

Hiermee keer ik me tegen de slavenmoraal, tegen de kuddemoraal. Nietzsche zou trots op me zijn. Echter, Nietzsche stond volledig achter de herenmoraal als zijnde de sterke mens, de Übermensch, het roofdier wat zo kenmerkend is voor het liberalisme. Ik zie het ook als een biologisch gegeven maar ik denk wel dat het binnen onze mogelijkheden ligt om met behulp van realiteitszin ons daar steeds verder van te distantiëren. Ik vermoed dat het hier zal wringen voor Nietzsche. Dit is teveel in strijd met de herenmoraal. Waar ik mezelf net als Nietzsche beschouw als een nihilist, we ontkennen het bestaan van betekenis en waarden in onze wereld, zo zag Nietzsche een weg uit het nihilisme in de mogelijkheid van mensen om übermenschen te worden, die zich niets gelegen lieten liggen aan bestaande conventies maar hun eigen waarden schiepen. Ver voor Nietzsche beschreef Dostojevski dit natuurlijk al in Misdaad en straf. Echter mijns inziens zijn we wel in staat om ons biologisch instinct los te laten en dingen te doen zonder daar een eigenbelang aan te hechten. Misschien ben ik dus eerder een existentialist dan een nihilist. Het existentialisme beschouwt iedere persoon tenslotte als een uniek wezen, verantwoordelijk voor eigen daden en eigen lot. Zoals je merkt hink ik dus op twee gedachten. Deze crisis zal uitwijzen waar de mens toe in staat is. Neemt het ‘roofdier’ de overhand of zijn we toch vooral solidair en zetten we ons belangeloos in voor de ander?

Is deze crisis het gevolg van onze oneindige hebberigheid? Is het einde van het kapitalisme eindelijk in zicht? Mij leert dit in ieder geval dat we de wereld zoals we die nu kennen anders moeten gaan inrichten. Als de bankencrisis van 2008 en de huidige klimaatcrisis niet al aangaven dat de neoliberale globalisering zoals we die nu kennen niet langer houdbaar is dan is de coronacrisis wel de genadeklap. Toch ben ik bang dat het weinig zal veranderen. De regering zal zichzelf voornamelijk op de borst kloppen en zeggen; “kijk eens hoe we jullie door de crisis hebben geleid, met onze miljarden aan staatssteun die ons huidige economische beleid ons gebracht heeft”. We zullen zien. Zoals gezegd, interessante tijden.

Door Tjeerd Zwinkels