Donderdag 26 maart 2020

Hedendaags absurdisme

Nu de vrije westerse wereld een mogelijk cruciaal gevecht levert tegen een onzichtbare dreiging, zouden we steun kunnen vinden bij scherpe analyses en observaties over de verschillende vormen van omgang met dreigingen.

Ik ben iemand die de hele dag om zich heen kijkt, observeert en vastlegt wat hij ziet. Dit doen uiteraard velen met mij. De kunst is echter om dusdanig goed te observeren dat je voorbij de inductie gaat. Inductie is een manier van redeneren waarbij er op grond van een aantal specifieke waarnemingen tot een algemene regel wordt gekomen. Naast vastleggen in de zin van registreren in het brein leg ik het ook letterlijk vast zoals hier te zien is of zoals te zien is op de linnen doeken die soms, nog voor ze uit het plastic zijn al voorzien zijn van nieuwe ideeën. Dit geldt natuurlijk voor veel kunstenaars. Zo zag ik deze week een werk van David Hockney op Instagram verschijnen met de titel ‘ Do remember they can’t cancel the spring ’. Het ging hier om een Ipad-tekening waarop parmantig in bloei staande narcissen te zien waren. Dit is één van de vele kunstenaars die reageert op het totaal stilvallen van de cultuursector door toedoen van de Coronacrisis. Kunstenaars delen hun werk online. Van schilderijen tot gedichten en van muziek tot podiumkunst.

Ook is er gelukkig veel aandacht voor de kunstenaars die niet meer onder ons zijn. Zo vond ik het initiatief van het televisieprogramma ‘ Mondo ’ om massaal het boek ‘ de Pest ‘ van Albert Camus te gaan lezen erg mooi. Ook ik ben dit pareltje gaan herlezen en kwam tot de ontdekking dat de staat waarin de wereld verkeerd alles bepalend is voor hoe we een verhaal beleven. Zo herinner ik me dat bij mijn eerste lees ervaring van ‘de Pest’, zo’n twintig jaar geleden, ik was toen twintig jaar oud, ik het als een volkomen abstract idee had ervaren terwijl het nu zo reëel en herkenbaar is. Natuurlijk is de mortaliteit van dit virus niet te vergelijken met die van de pest maar toch zijn er ook veel gelijkenissen wat betreft de fictieve situatie zoals Camus die schets in zijn boek. ‘De Pest’ was destijds het eerste boek wat ik van Camus in handen kreeg. Ik was direct onder de indruk van het boek en de boodschap die Camus via zijn personages aan ons mee wilde geven. Ik was in die tijd mijn eigen engagement aan het vormgeven en was gevoelig voor het altruïsme wat Camus via Bernard Rieux tentoon spreiden. Camus weet zijn personages treffend neer te zetten. Zo ook creëert Camus een wel erg Kafkaësk beeld van de ambtenaar Joseph Grand die doordat hij moeite heeft met de woorden recht, beloften, welwillendheid, verzoek en dankbaarheid nog steeds vast zit in zijn nietszeggende functie. Camus schrijft: ‘Zo bleef onze stadsgenoot zijn onopvallende functies tot op vrij gevorderde leeftijd uitoefenen omdat hij het juiste woord niet kon vinden’. Volgens mij zijn hier de eerste tekenen van het existentialisme en het absurdisme te bespeuren. Het existentialisme zegt dat door bewustwording, vrije wil en persoonlijke verantwoordelijkheid iemand zijn eigen leven betekenis kan geven in een wereld die geen betekenis heeft. Die betekenisloosheid omschrijft Camus beeldend in hoe hij de stad Oran aan ons toont. Zo zegt hij: “De stad is lelijk, dat kan niemand ontkennen. Er heerst rust, die het moeilijk maakt in één opslag te zien wat het verschil is tussen deze stad en zoveel andere handelssteden waar ook ter wereld.” Camus gebruikt de stad Oran als metafoor voor de leegte van ons bestaan. Zo vervolgt hij: “Hoe kun je een goed idee krijgen van een stad zonder duiven, zonder bomen en zonder tuinen, een stad waar je geen klapwiekende vleugels en ruisende bladeren hoort, kortom een oninteressante plek.” Rieux geeft betekenis aan zijn leven door zich belangeloos in te zetten voor de hulpbehoevende in tijden van crisis. Het Absurdisme zegt dat de zoektocht naar betekenis in een doelloos universum in conflict is met het ontbreken aan die betekenis. Het absurdisme leert ons dit te accepteren maar er tegelijkertijd ook tegen in opstand te komen door te omarmen wat het leven ons te bieden heeft. Joseph Grand lijkt me hier een schoolvoorbeeld van. Het was voor mij destijds een hele opluchting om een soort van positieve variant op Nietzsche’s nihilisme te leren kennen. Het nihilisme zegt niet alleen dat het leven betekenisloos is maar dat het ook geen zin heeft om betekenis aan ons leven te geven.

Ik wilde meteen meer van deze filosoof lezen en zoals velen ben ik toen zijn misschien wel belangrijkste boek ‘de vreemdeling’ gaan lezen. De Vreemdeling is een sleutel tot het wereldbeeld van Camus. ‘Het leven is absurd’, zei de Franse filosoof, ‘het is geen middel naar een hogere betekenis waar wij naar op zoek zijn, het leven is het doel op zich.’ Alle ideologieën en grote verhalen over het leven houden ons van leven af. De protagonisten in zijn boeken zijn helden van het absurdisme: ze willen leven ondanks de zinloosheid van hun leven.

Door Tjeerd Zwinkels